Nuttige lectuur voor
wie
in debat gaat met afrocentristen:
een paar websites en wat boeken
Het
afrocentrisme is een visie op de geschiedenis van de menselijke
beschavingen die
aan het Afrikaanse continent een centrale plaats toekent. Het is een
reactie op
een geschiedbeeld waarin de veronderstelde superioriteit van de
Europese
beschaving wordt gebruikt als illustratie van en argument voor blanke
superioriteit. Het afrocentrisme stelt hier tegenover dat de Griekse
beschaving, die door Europeanen vaak is opgevoerd als oorsprong van de
(westerse) beschaving, op wezenlijke punten schatplichtig was aan de
Egyptische
beschaving, en dat de Egyptische beschaving een 'zwarte beschaving was'
c.q.
dat de Egyptenaren zwarten waren. Dat zijn de twee pijlers van het
afrocentrische gedachtegoed: de overtuiging dat de
Egyptenaren zwarte Afrikanen waren, en
de veronderstelde verregaande schatplichtigheid van de Griekse aan de
Egyptische cultuur.
Dit
geschiedbeeld, waarin zwart Afrika aan de wieg van de westerse
beschaving heeft
gestaan, dient om het zelfbewustzijn van zwarten te versterken. In de
Verenigde
Staten heeft het een voorgeschiedenis die terugreikt tot in de
negentiende
eeuw; in de laatste decennia van de twintigste eeuw is het ook in
Europa
sterker in de belangstelling komen te staan door de publicatie van Black Athena. The Afroasiatic roots of
classical civilization (drie delen; New Brunswick NJ
1987-2006) van Martin
Bernal. In Nederland wordt afrocentrisch gedachtegoed uitgedragen door
Djehuti-Ankh-Kheru; het geniet een
zekere populariteit onder
Surinaamse en Antilliaanse Nederlanders.
Er
zijn nogal wat bezwaren
tegen de afrocentrische versie van de geschiedenis van
de menselijke beschaving: de gedachte dat 'culturen' voortbrengselen
zijn van
'rassen'; de voorstelling dat complexe culturen en
bloc kunnen worden overgedragen of zelfs 'gestolen'
(menswetenschappers
noemen deze voorstelling 'hyperdiffusionisme'); en, niet te vergeten,
de
feitelijke onjuistheid van veel afrocentrische beweringen. Wijst men op
deze
bezwaren, dan valt al snel de beschuldiging van racisme. Ten onrechte,
maar
zindelijk redeneren is in deze materie even lastig als noodzakelijk. Op
het
internet kom je, als je bijvoorbeeld op zoek gaat naar informatie over
de
huidskleur van de oude Egyptenaren, al snel terecht op allerlei 'white
supremacy'-sites. Dat soort sites is niet opgenomen in onderstaande
opsomming, die
bedoeld is als een bescheiden 'internetwijzer'
voor wie met afrocentristen in
debat gaat.
Een
frontale aanval op het
afrocentrisme is het boek van Mary Lefkowitz, Not out
of Africa. How
afrocentrism became an excuse to teach myth as history
(herziene uitgave;
New York 1997). Een
nadeel van Lefkowitz' boek is dat een zekere idealisering van het oude
Griekenland,
zo kenmerkend voor classici van vorige generaties, haar niet vreemd is.
Het is
ook aan de lange kant. Maar op Lefkowitz' argumenten tegen het
afrocentrisme
valt weinig af te dingen, en het boek is toegankelijk geschreven. Met
name de
tweede pijler van het afrocentrische gedachtegoed, de mythe dat de
Griekse cultuur,
i.c. de Griekse filosofie, eigenlijk Egyptisch zou zijn,
weet Lefkowitz
effectief te ontmantelen. Je kunt het boek
in zijn geheel van internet downloaden, bijvoorbeeld als pdf, hier. Ook
een uittreksel van het boek is op internet te vinden, hier.
En
er zijn interessante besprekingen van Lefkowitz' boek van de hand van
Robert T.
Carroll op de website The Sceptic’s
Dictionary, van
Donald Kagan in het webtijdschrift The
New Criterion, en
van Lawrence A. Tritle in de Bryn Mawr
Classical Review.
Bastiaan Bommeljé besprak het in NRC Handelsblad van 2 mei 1997, samen
met de hieronder vermelde bundel Black
Athena revisited, in een artikel met de ondertitel 'Waren de Grieken afronauten?'
Een
recentere bijdrage (2002) van Lefkowitz aan het debat is een
informatief en
genuanceerd webartikel.
Zit je niet zo ruim in je tijd en zoek je naar een manier om je snel
adequaat te informeren, dan is dit artikel een goed startpunt.
Audiatur et altera pars.
Een vooraanstaande representant van het afrocentrische gedachtegoed
is Molefi
Kete Asante
(geboren Arthur Lee Smith), die zichzelf rekent "among the most
published contemporary scholars, having written over 70 books and 400
articles." Jammer genoeg is zijn website momenteel (december 2022) uit
de lucht, zodat de links in deze alinea niet werken. Tot die 400
artikelen behoort ook een weerwoord tegen Not out
of Africa, 'Race in Antiquity: Truly Out of
Africa'. Je
kon het hier vinden.
De webpublicatie was gedateerd 19 mei 2009, maar in feite ging het om
een herpublicatie van een hoofdstuk uit een boek uit 1999: Molefi Kete
Asante, 'Out of Africa, out of Europe: Mary Lefkowitz and the origin of
civilization', in: The
Painful Demise of Eurocentrism. An Afrocentric Response to Critics
(Trenton, New Jersey/Asmara 1999), 49-58. Volgens
Asante maakt Lefkowitz zich schuldig aan "raising strawpeople arguments
and then knocking them over." Zelf verklaart hij plechtig: "I
am convinced from my reading that the relationship between ancient
Greece and Africa was closer and more familiar than Greece's
relationship to Northern Europe."
Over 'strawpeople arguments' gesproken. Alsof 21ste-eeuwse classici en
oudhistorici hun studenten vertellen dat de oude Grieken tot het
'nordische' ras behoorden! Asante
betoont zich ook erg verontwaardigd
over
het
feit dat classici en
oudhistorici de oude Grieken niet op hun woord
geloven, als die zelf vertellen dat veel
'Griekse' intellectuele
verworvenheden in feite aan de Egyptenaren zijn ontleend. Volgens hem
laat dat zien hoe ver sommige geleerden bereid zijn te gaan om de mythe
van de 'white supremacy' overeind te houden. Asante verliest
hier een paar dingen uit het oog. (i) Het is bij
geschiedbeoefening heel normaal dat je je bronnen kritisch benadert; in
het Grieks geschreven bronnen zijn hiervan niet uitgezonderd. (ii) Dat
aan de juistheid van de Griekse mededelingen over schatplichtigheid aan
Egypte wordt getwijfeld, komt onder andere doordat in
Egyptische
bronnen wel heel weinig is terug te vinden van de verworvenheden die de
Grieken van de Egyptenaren zouden hebben overgenomen.
(iii) Griekse bronnen noemen als 'leermeesters van de Grieken'
vaak Babylonische Chaldeeën, Iraanse
Magiërs, Indische Brahmanen en zelfs Keltische Druïden in één adem met
Egyptische priesters. Zou dat allemaal
waar zijn? In elk geval hoor je afrocentristen nooit over
Aziatische invloed op de Griekse cultuur, want
voor hen heeft Afrika c.q. Egypte de wijsheid in pacht. Verder bevat
Asantes proza
cryptische uitspraken als "Thales of Miletus
is not a philosopher until 600 BC." Nou
ja, lees zelf maar.
Een
diepgravende studie over
het afrocentrisme is er van de hand van Thomas
A.
Schmitz, 'Ex Africa lux? Black Athena
and the debate about afrocentrism in the US', Göttinger
Forum für Altertumswissenschaft 2 (1999), 17-76; je kunt het stuk hier vinden. Schmitz
plaatst het afrocentrisme tegen de achtergrond van de Afro-Amerikaanse
geschiedenis: een geschiedenis van slavernij en systematische
achterstelling. Hij
plaatst het ook tegen de achtergrond van ontwikkelingen in de
theorievorming
over de historische wetenschappen: ontwikkelingen die in de richting
van een
kennistheoretisch relativisme gaan. Hoewel hij de afrocentrische
opvattingen
over de Oudheid verwerpt, probeert hij het verschijnsel dus wel serieus
te nemen
en te begrijpen, en dat geeft zijn uitvoerige artikel een meerwaarde in
vergelijking met uitsluitend polemische behandelingen. Het is wel
redelijk
zware kost: de schrijver mikt eerder op academici (Schmitz is
hoogleraar Grieks
in Bonn) dan op de 'general reader'.
Zelf
heb ik drie artikelen geschreven over de afrocentrische bewering dat
Alexander de Grote tijdens de verovering van Egypte zou zijn vergezeld
door Aristoteles, die van de gelegenheid gebruik zou hebben gemaakt om
de
bibliotheek van Alexandrië te plunderen en zich zo Afrikaanse wijsheid
toe te eigenen (de zogenaamde 'Stolen
Legacy'-theorie): één, twee en drie.
Een polemische bijdrage over het afrocentrisme van Gerard Boter en mij, voor de rubriek
'Contramine' van het Tijdschrift voor Geschiedenis (129 [2016],
241-250), vind je hier.
Tja,
en dan de eerste pijler
van het afrocentrisme: de
oude Egyptenaren
waren zwart. In de woorden van Molefi Kete Asante: "On
these facts we
stand: Ancient Egyptians were black people. etc." Een
overzicht van het debat kun je vinden op Wikipedia. Een
genuanceerde bespreking van de problematiek biedt A.E. Larsen.
Een nuttig overzicht van beschrijvingen uit de Oudheid zelf van het
uiterlijk van Egyptenaren vind je hier.
Genetisch
onderzoek zal aan dit soort debatten een doorslaggevende
bijdrage
gaan leveren. Het tot dusverre omvangrijkste onderzoek aan de hand van uit mummies gewonnen DNA is
eind mei 2017 gepubliceerd in het tijdschrift Nature Communications,
hier; voor een samenvatting zie hier; berichtgeving in De Volkskrant hier.
De bevindingen van de onderzoekers zullen afrocentristen weinig vreugde
bereiden. Even kort door de bocht (voor de nuances moet je het artikel
maar lezen): de oude Egyptenaren leken meer op mensen uit het
Midden-Oosten, Klein-Azië en Europa dan op mensen van bezuiden de
Sahara. Moderne Egyptenaren lijken nog een stuk meer op Afrikanen uit
het gebied ten zuiden van de Sahara dan hun landgenoten uit de Oudheid,
want de afgelopen 1500 jaar is er sprake geweest van 'an influx of
sub-Saharan African ancestry', mogelijk veroorzaakt door slavenhandel.
Maar, zoals de onderzoekers zelf erkennen, meer onderzoek is nodig.
De
ervaring van achterstelling kan resulteren in superioriteitswaan. Een
verontrustend beeld van de racistische
denkbeelden die in de jaren negentig
gangbaar waren bij een deel van de zwarte Amerikanen, is destijds
geschetst
door Barry Mehler, oprichter en
directeur van The Institute for the Study of
Academic Racism (ISAR) at Ferris State University (Michigan): 'African American Racism in the academic commmunity', Review of Education, Pedagogy, and Cultural Studies 15 (1993), 341-353. Jammer genoeg momenteel (december 2022) achter een betaalmuur, hier.
Ook
Afro-Amerikaanse academici
maakten zich in de jaren negentig zorgen over de
invloed van afrocentrische denkbeelden op het voortgezet onderwijs in
de VS:. Zie hier: "Public schools have too
easily accepted Afrocentric curricula based on pseudoscience and myth."
En
in een commentaar uit 2009, 'African-American Studies --
As They Should Be', noemt John McWorther drie criteria aan
de hand waarvan je een goed 'African-American
Studies Department' kunt onderscheiden. Zijn tweede criterium is: "A
good department does not teach its
students origin myths."
Het
hyperdiffusionisme
van de afrocentristen is vooral op de korrel genomen
door wetenschappers
met een Latino of Native American achtergrond. Dat hangt samen met het
feit dat afrocentristen verkondigen dat de precolumbiaanse beschavingen
van Midden-Amerika eigenlijk
tot stand zijn gebracht door immigranten uit
Zwart Afrika (waartoe dan natuurlijk ook Egypte wordt gerekend); ook
Djehuti-Ankh-Kheru is deze mening toegedaan. Antropologen en
archeologen uit
Midden-Amerika zijn van deze voorstelling van zaken bepaald
niet gecharmeerd: ze beschouwen de theorie, die vooral is
gepropageerd door Ivan van Sertima
(1935-2009), als 'a hegemonic and racialist
view of pre-Columbian America that is completely lacking in historical
accuracy'.
Zeer actief bij de bestrijding van dit soort opvattingen is Bernard
Ortiz de Montellano. De volgende artikelen, waarvan hij eerste auteur is, stammen uit de jaren ’90, maar omdat
afrocentristen niet van mening lijken te zijn veranderd, loont
het nog steeds zeer de moeite ze te lezen: 'They Were Not Here Before Columbus: Afrocentricity in the 1990s' (hier) en 'Robbing Native American Cultures: Van Sertima's Afrocentricity and the Olmecs' (hier). Om
deze artikelen te downloaden heb je een Academia-account nodig, maar
ook zonder dat kun je ze online lezen.
Een religieuze variant van de stroming verkondigt dat de zwarten het
uitverkoren volk zijn en dat zij (en dus niet de joden) afstammen van
de Bijbelse Israëlieten; meer informatie over deze zgn. 'Black Hebrew
Israelites' kun je vinden op Wikipedia;
zie ook hier.
Ten
slotte.
Op internet is veel informatie te vinden, maar als je je echt in het
afrocentrisme
wilt verdiepen en de stroming in haar volle breedte en in haar
historische
ontwikkeling wilt overzien, dan moet je toch naar de bibliotheek of de
boekwinkel om bijvoorbeeld een van deze twee boeken te kopen of
te lenen:
- Stephen
Howe, Afrocentrism. Mythical pasts and
imagined
homes (Londen en New York 1998).
- Yaacov
Shavit, History in black. African-Americans
in
search of an ancient past (Londen en Portland OR 2001).
Ook
een aanrader is een bundel met artikelen van vertegenwoordigers van
uiteenlopende
disciplines (egyptologie, klassieke talen, archeologie, fysische
antropologie,
historisch taalkunde enz.) die de beweringen van Martin Bernal kritisch
tegen
het licht hebben gehouden:
- Mary
R. Lefkowitz en Guy
MacLean Rogers (eds.), Black Athena
revisited (Chapel Hill en Londen 1996).
Specifiek over de 'Black Hebrew Israelites' is er de volgende recente
studie:
- Jacob S. Dorman, Chosen
people. The rise of American Black Israelite Religions
(Oxford 2013).
20221223 jjf
