De
CPN en de solidariteitsbeweging
met
de Spaanse Republiek
in Nederland (1936-1939)
Een
artikel uit 1985, over een episode uit de geschiedenis van de
Communistische Partij van Nederland (CPN). Het biedt een
gedetailleerde
beschrijving van de initiatieven die de CPN nam om in Nederland ten
tijde van de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) een solidariteitsbeweging
met de Spaanse republiek van de grond te krijgen. Daarbij
werd van
communistische zijde gestreefd naar samenwerking met
sociaal-democraten en mensen van buiten de arbeidersbeweging. Men
probeerde, met andere woorden, in Nederland een bescheiden
begin te
maken met wat sinds 1934 de officiële politiek van de
Communistische Internationale
was: de politiek van eenheids- en volksfront. In
hoeverre men daarin slaagde kun je lezen in dit artikel, dat
oorspronkelijk werd gepubliceerd in Antifascisme
in de jaren dertig.
Cahiers over de Geschiedenis van de CPN 10 (Amsterdam
1985), 9-54.
Wat je achter de link aantreft is een digitale heruitgave van
het
oorspronkelijke artikel in
pdf-format. Hinderlijke zetfouten zijn gecorrigeerd, spelling en
interpunctie hier en daar enigszins
aangepast, de eindnoten zijn voetnoten geworden, ik heb een
inhoudsopgave toegevoegd, en de pagina-indeling
verschilt van die van het origineel. Maar de oorspronkelijke paginering
is in vetgedrukte cijfers tussen vierkante teksthaken aangegeven, en
afgezien van de hiervoor genoemde correcties en aanpassingen is dit het
artikel zoals gepubliceerd in 1985. Wel zijn aan een aantal voetnoten
verwijzingen toegevoegd naar relevante publicaties die destijds
aan mijn aandacht waren ontsnapt of die sindsdien zijn verschenen. In
de meerderheid van de gevallen gaat het om biografieën van mensen die
bereid waren hun naam te verbinden aan solidariteitsacties met de
Spaanse republiek. Veel van dit biografische materiaal is op internet
te vinden, en
de lezer die de links in mijn bibliografische addenda volgt, krijgt een
beter beeld van het bonte gezelschap van vooruitstrevende
intellectuelen, linkse kunstenaars, antimilitaristische
dominees,
dissidente
sociaaldemocraten en progressieve liberalen dat 'Hulp aan Spanje'
steunde. Ik probeer de links af en toe te controleren en aan te vullen;
voor het laatst heb ik dat gedaan op 5 januari 2022. Aan een
html-versie en een fotokatern wordt nog
gewerkt; ik durf niet te zeggen op welke termijn die er zullen komen.
Het artikel was
in belangrijke mate gebaseerd op gesprekken die ik rond 1980 heb
gevoerd met Co Dankaart
(1912-1991), in de jaren '36-'39 als communist actief in de Commissie
'Hulp aan Spanje'. Maar behalve van mondelinge informatie van
Dankaart
en andere betrokkenen (die in de eerste voetnoot
worden
genoemd) is
voor dit artikel ook gebruik gemaakt van bescheiden uit de archieven
van de ministeries van Buitenlandse Zaken en Justitie en van het nodige
gedrukte bronnenmateriaal. Interessante informatie over de
solidariteitsbeweging met de Spaanse republiek in
Nederland is te vinden in de rapporten van de Centrale
Inlichtingendient (CI) uit de jaren 1919-1940, die zijn
ontsloten op de
website van het Huygens Instituut voor Nederlandse
Geschiedenis. Zo is er bijvoorbeeld een rapport van de CI
uit november 1936
over de totstandkoming van de Commissie 'Hulp aan Spanje' en
een overzicht
van de CI uit augustus 1939,
waarin onder andere wordt ingegaan op de Commissie tot Steun aan
Oorlogsslachtoffers, de opvolger van 'Hulp aan Spanje'. Het
eerste
document kende ik, toen ik dit artikel schreef (zie noot
28). Het
tweede was me onbekend, maar bevestigt volledig het beeld dat Co
Dankaart me destijds schetste van het functioneren van de Commissie
'Hulp aan Spanje' op lokaal niveau.
Over Nederlanders die in de
Internationale Brigades aan de kant van de
Spaanse republiek meevochten, schreven Hans Dankaart, Frans Groot, Rik
Vuurmans en schrijver dezes De
oorlog begon in Spanje. Nederlanders in de Spaanse burgeroorlog
1936-1939
(Amsterdam: Van Gennep 1986). Van dit boek heeft de Stichting Spanje
1936-1939 in 2016 een digitale heruitgave verzorgd, die je hier kunt downloaden. Het
Internationale
Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam is in het bezit van
een 'Collectie Nederlandse deelnemers aan de
Internationale Brigades in de Spaanse burgeroorlog'. Daartoe
behoren ook de interviews waarop 'De CPN en de solidariteitsbeweging
met de Spaanse republiek in Nederland' én De oorlog begon in Spanje
(mede) zijn gebaseerd.
Over
een Nederlandse vrouw die aan Republikeinse zijde aan
de burgeroorlog deelnam, is enkele jaren geleden een
fascinerend
boek verschenen van de hand van Yvonne Scholten: Fanny Schoonheyt. Een Nederlands
meisje strijdt in de Spaanse burgeroorlog (Amsterdam: Meulenhoff 2011).
Yvonne
Scholten heeft ook het initiatief genomen om te komen tot de oprichting
van een online
biografisch woordenboek van Nederlandse Spanjestrijders, naar
het voorbeeld van de database van de Amerikaanse Abraham
Lincoln Brigade Archives.
Sinds
december 2014 is de Stichting Spanje 1936-1939
actief. Doel van de stichting is "het levend houden van de herinnering
aan en de geschiedenis van de Nederlandse mannen en vrouwen die aan de
kant van de Republiek deelnamen aan de Spaanse Burgeroorlog," o.a. door
het organiseren van jaarlijkse herdenkingen bij het Spanjemonument in
Amsterdam-Noord. Via haar website verspreidt de
stichting interessante digitale informatie, en ze beheert een
YouTube-kanaal met een verzameling video's.
Interessant in verband met het onderwerp van mijn artikel is een Spaans
filmverslag van het bezoek van een delegatie van de Commissie 'Hulp aan
Spanje' aan de Republiek, in de nazomer van 1938. De delegatie bestond
uit Co Dankaart, Lie Heijnen en ds. A.R. Rutgers. Je kunt het
filmverslag hier vinden.